پزشکی سنتی یا طب سنتی در دسته ی پزشکی جایگزین قرار می گیرد. طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی طب سنتی مجموعه‌ای است از دانسته‌ها، مهارت‌ها و اعمال که بر پایه نظریه‌ها، باورها و تجربه‌های بومی فرهنگ‌های مختلف است، خواه که قابل شرح باشد یا نباشد، که در بهداشت و نیز پیشگیری، تشخیص، بهبود و مداوای بیماری‌های جسمی و ذهنی مورد استفاده قرار می‌گیرند. طب سنتی در بسیاری نقاط جهان وجود دارد که از جمله مشهورترین انواع آن می‌توان به طب سنتی چین، گیاه‌درمانی و طب اخلاطی (بکار برده شده در طب سنتی ایرانی - علم مزاج شناسی )، شمن‌باوری و آیورودا (بکار برده شده در طب سنتی هندی) اشاره کرد. (1)

روش های تشخیص

در طب سنتی چند روش تشخیص وجود دارد. ۱. مزاج شناسی - معاینه وضعیت روانی ۲. نبض ۳. بول و براز (ادرار و مدفوع) ۴. عنبیه شناسی ۵. زبان‌شناسی ۶. پاندول ۷. بیولوکیشن

طب سنتی نه قادر است بیماری سل را توضیح دهد و نه وقوع آن را پیش بینی کند و به عبارتی هیچ معرفت تازه ای به دست نمی دهد. این طب تنها پس از مشاهده بیمار مبتلا به زردی است که می گوید طبع بیمار صفرایی بوده اما هیچ توضیح قانع کننده ای مبنی بر اینکه صفرایی بودن دقیقا چگونه است به دست نمی دهد. چون علت بروز بیماری را نمی شناسد و از دیگر سو نسبت دادن بروز بیماری سل به بر هم خوردن تعادل اخلاط اربعه حتی از سوی خود طبیبان سنتی غیرعقلانی به نظر می رسد.

طب سنتی ایرانی

طب سنتی ایرانی نوعی طب سنتی و گونه ای از پزشکی جایگزین است که بر اساس اخلاط چهارگانه می‌باشد. مزاج، بنیاد اساسی پزشکی سنتی ایران است. پزشکان قدیم با ممارست و تبحری که در شناختن مزاج‌ها داشتند، دخالت وضع مزاجی را، از موی سر تا ناخن پا (مقاله دوم خفی علایی (2)) در هر یک از بیماری‌ها رصد کرده و معیار تشخیص و درمان کلیه بیماری‌ها را، توجه به مزاج اصلی و عارضی بیماران قرار داده بودند. به علتِ همین تمرین مداوم، منشاء اختلالات و عوارض بدن را به سهولت درمی‌یافتند. در کتب طب قدیم، فصول و ابواب مفصل جداگانه‌ای در خصوص این علایم تحت عنوان سوء مزاج سرد و سوء مزاج گرم شرح داده شده‌است اما کلاسوء مزاج دو گونه است : 1- ساده(سازج).2- مادی (3). به جرات می‌توان گفت: به همان سهولتی که امروز پزشکی جدید بیماری پرکاری تیروئید را تشخیص می‌دهد، آنان بی‌کفایتی‌های خفیف تیروئید را تشخیص می‌دادند. علت موفقیت پزشکان قدیم در تشخیص و درمان بیماری‌ها، طبقه‌بندی امراض بر اساس مزاج، گرمی و سردی و به اصطلاح پزشکی جدید (ازدیاد و نقصان میزان سوخت‌وساز پایه) بود.

دارو شناسی

در پزشکی سنتی، از تمامی عناصر موجود در طبیعت اعمّ از: گیاهی، معدنی و حیوانی برای اعاده اعتدال مزاج استفاده می‌شود. رعایت حال کبد بیمار از اصول اساسی تجویز دارو است. بیماری که با غلبه یک یا چند خلط در بدن بوجود آمده است، با تخلیه و تعدیل آنها رفع خواهد شد. اخلاط موجود در بدن بیمار ممکن است بر اثر تغذیه، هوای محیط و ... نضج یافته و آماده دفع باشد یا ممکن است به شکل خام باشد، که برای دفع، باید با داروهای منضج تدارک شود.

داروهای منضج

هر خلطی داروی منضج خودش را دارد. برای خلط دم که مزاج آن گرم و تر است، منضجی لازم نیست و فصد و حجامت در زمان لزوم و بدون نضج، قابل انجام است. معمولاً برای صفرا سه روز، برای بلغم نه روز و برای سودای خالص پانزده روز باید داروی منضج استفاده شود. البته این اعداد بسته به اقلیم، فصول سال و گرمی و سردی هوا، جزوی قابل تغییر است.

داروهای مرکب

داروهای مرکب با نام‌های زیر عرضه می شوند:

۱- معجون ۲- گوارشی ۳- شراب ۴- رب ۵- قرص ۶- شیاف چشمی ۷- سرمه ۸- ایارج ۹- کفلمه ۱۰- تریاق ۱۱- حبّ ۱۲- مفرح ۱۳- سنون ۱۴- لعوق ۱۵- مربا ۱۶- مرهم ۱۷- غرغره ۱۸- طبیخ ۱۹- ماءالاصول ۲۰- قی‌آور ۲۱- مسکن ۲۲- روغن۲۳- شیاف مقعدی ۲۴- شیاف مهبلی ۲۵- اطریفل

مزاج داروها

ابن سینا توصیه‌ای اکید در تجویز دارو دارد و می‌فرماید: هرگاه بیماری با تجویز داروی تکی قابل درمان است، هرگز از چند دارو برای درمان استفاده نکن، و هرگاه چند دارو می‌توانند درمان را بر عهده گیرند، هیچوقت دست به داروهای بزرگ (معجون‌ها، ایارج‌ها) نبر.

در داروهای مرکب محاسبه مزاج مرکب از کارهای سخت به شمار می‌رود.

تشخیص یا بیماری یابی

تشخیص بیماری در طب سنتی با در نظر گرفتن مزاج اعضا و مزاج بیمار، فصل، معاینه وضعیت روانی مراجع یا بیمار و ... انجام می‌گیرد. در بیماری‌های مزمن، شغل بیمار، بیماری‌های والدین نیز تحت بررسی قرار می‌گیرد. بیماری با نشانی‌هایی که ناشی از نامعتدل بودن است، خود را نشان می‌دهد. جستجوی این علایم بسته به شکایت بیمار از بیماری خود، باید در مسیر بی‌اعتدالی‌های موجود باشد. دقت و تیزبینی پزشک قسمت اصلی تشخیص را عهده‌دار است. شرح مراحل بیماری باعث شناخت مسیر بازیابی صحت است.

انواع بیماری

بیماری‌ها به دو قسمت دسته‌بندی شده‌اند:

1.بیماری ساده (سوء مزاج روی‌آور به اندام‌هایی که اجزاء مشابه دارند، بیماری‌های روی‌آور به اندام‌های ابزاری، سوءمزاج اندام‌های ابزاری).

2.بیماری مرکب (بیماری‌های مادرزادی، بیماری‌های اندازه، بیماری‌های تعداد، بیماری‌های وضعی).

معیارهای مزاج شناسی

1.     رنگ چهره، مو و عوارض آن: سفیدی رنگ پوست بدن نشانه سردی مزاج و سرخی و گندم گونی آن نشانه گرمی مزاج است. زردی نشانه گرمی، رنگ بادمجانی (تیره بی روح وغیر درخشان) نشانه سردی و خشکی، رنگ گچی و سربی نیز نشانه سردی مزاج است.

2.     نبض بیمار

3.     شکل جمجمه

4.     پوست (گرمی، سردی، تری و خشکی) نرمی پوست نشانه رطوبت مزاج و زبری و سختی پوست نشانه خشکی مزاج است. (به شرطی که لمس کننده معتدل باشد یا در قیاس با پوست معتدل راجع به مزاج لمس شونده قضاوت کند).

5.     تراکم موهای بدن و نوع آنها: زیادی مو، رشد سریع و رنگ سیاه آن دلیل بر گرمی مزاج است. کمی مو و رنگ روشن آن دلیل بر سردی، مجعدبودن نشانه خشکی و موی صاف نشانه رطوبت است.

6.     جنسیت و مزاج

طب سنتی در ایران

طب سنتی در ایران -در ایران قدیم، خدمات طب سنتی و اسلامی تنها توسط حکیم های آن زمان ارائه می شد. در اوایل قرن گذشته، هنگامی که با تمدن غربی پس از رنسانس علمی اروپا مواجه شدیم، با احساس حقارت در برابر تکنولوژی آنها، یک باره از گذشته درخشان علمی خود به خصوص در رشته طب سنتی بریدیم و با توسعه طب آلوپاتیک و بی مهری نسبت به حکیم ها وروش های درمانی طب سنتی، به تدریج تعداد آن ها رو به کاهش نهاد و کتب علمی شان در کتابخانه ها مهجور ماند، یا به وسیله عمّال غرب به تاراج رفت. ما هم برای این که متهم به واپسگرایی نشویم، آنچه که از پدران خود به ارث برده بودیم، بیرون ریختیم، در حالی که غربی ها علی رغم تظاهر به آتش زدن کتب طب سنتی، با شیوه های مختلف،گنجینه های ارزشمند طب سنتی را ربوده و با استخدام مترجمین عرب اقدام به ترجمه متون و تحقیق و تفحص در مفاهیم علمی آن نمودند. اکنون که بیش از صد سال از زمان تاراج آن سنت ها و میراث ها گذشته است، دیدیم که ما نیز در همکاری با آنها در طی چند دهه، میراث هزار ساله خود را آتش زده ایم، لذا به تدریج دستی بر چشم هایمان کشیده و می خواهیم از خواب گران برخیزیم.

 اصول اولیه طب سنتی در ایران باستان

اصول اولیه طب سنتی در ایران-ایرانیان معتقد بودند که تمام هستی از چهار رکن خاک ، آب ، هوا و آتش شکل گرفته است و معتقد بودند که انسان نمونه کوچکی از این هستی بزرگ است. توجه به مساله مزاج در درمان بیماری ها، نکته برجسته و شاخصی است که در طب سنتی ایران باستان به چشم می خورد. آن‌ها معتقد بودند که گرمی، سردی، تری و خشکی، چهار قوه مهم هستند که اعتدال و سلامت بدن، وابسته به اعتدال آن‌هاست. همچنین معتقد بودند که بدن از دو قوه جسمانی و روحانی ترکیب شده و همواره توصیه می کردند که مردم باید در تقویت هر دو قوه بکوشند، زیرا سلامتی یا عدم تعادل هر یک در دیگری موثر است.

صفحه بعد 

ماهنامه الکترونیکی سیب /  تیر 97